به گزارش قدس آنلاین، گرچه سرزمین اسلام به لحاظ جغرافیایی عظیم است و از اقیانوس اطلس تا دریای چین گسترده، اما بخش اعظم و بزرگی از این چشم انداز خشک است: تک رنگی ملال آور و غالبا خالی از هرگونه ویژگی جالب. همین یکنواختی بی امان چشم انداز محیط و زمینه شهری، سبب شد هنرمندان به دنبال راهی برای تسلای روانی مردم باشند و این مهم در رنگارنگ کردن همه آنچه دست ساز بشر بود ایجاد گشت و رنگ آمیزی پوشاک، اشیاء مصرفی روزانه، تزئین خانه ها و بناها همه در دستیابی به همین هدف رنگین شد.

"اس. دی. گوتن"1 که پژوهشهایی را درباره البسه مردم گنیزه مصر در قرن های پنجم و ششم انجام داده، می نویسد:
 " در حالی که مردان امروزه با پرده هایی متفاوت از خاکستری، قهوه ای، سورمه ای، سیاه و سفید قانع می شوند، مردان قرون وسطا، همچون پرندگان خوش آوای استوایی، علاوه بر اینها رنگهای سبز، سرخ، زرد تند و مهم تر از همه، سایه رنگ های ظریف با همه نوع رنگین کمان ها، ناورها، موج ها و شکل ها، درخشش و آب و رنگ را دوست داشتند. قالی ها، گاس ها 2 و آویزهای تزئین اتاق ها همین تنوع رنگ و پرداخت پوشاک را نشان می داد."3

گوتن به مراتبی از رنگ پوشش ها اشاره می کند: " یکی به رنگ خون غزال، یکی به رنگ بنفش ناب، یکی به رنگ مُشک (یعنی قهوه ای سرخ فام)، یکی نقره ای، یکی زرد تند، دوتای دیگر سفید ناب متمایل به زردی." وی در ادامه شرح می دهد که حتی اقلام نه چندان مشهود پوشاک، چون موزه می بایست همرنگ بقیه لباس می بود. شاهد این مدعا پوشاک هر دو جنس در نگاره های سرزمین های اسلامی قرن های هفتم و هشتم است.

این آگاهی و شناخت رنگ در  رساله های گوناگونی بیان شده است از جمله در رساله ای منسوب به فرمانروای زیری تونسی، معز ابن بادیس (404-453) که به دستوراتی جهت تهیه انواع مرکب می پردازد. مرکب ها گستره ای بیشتر از رنگ های سیاه ، سورمه ای و سرخ دارد؛ طرز تهیه انواع رنگهای طاووسی، ورد، پسته  و زردآلو، سرخ یاقوتی، بنفش، سبز، زرد و سفید برخی از رنگهایی است که در این رساله به روش تهیه آنها پرداخته شده است. علاوه بر آن روش تهیه برخی مرکب ها در این کتاب آنچنان پیچیده، مرموز و دارای کیفیات ویژه است که حدس زدن رنگ حاصل از آن به آسانی ممکن نیست.

یکی دیگر از هنرهایی که می تواند پیرامون  فرهنگ رنگ در جوامع اسلامی کمک شایانی کند، قالی ها است. هرچند بسیاری از این آثار به دلیل آسیب پذیری در طول تاریخ از میان رفته و به دست ما نرسیده است، اما توصیفات آنها در منابع ادبی به اجمال آمده است. قالی عموما از پشم حیوانات تهیه می شود اما این پشم، در حالت طبیعی رنگهای محدودی چون سیاه، قهوه ای و سفید دارد. انسانها و هنرمندانی که در ادوار کهن این سرزمین می زیستند با چنین رنگهایی قانع نمی شدند و به همین دلیل رنگ آمیزی و رنگرزی پشم برای تهیه انواع پلاسها، فرشها، و گلیم ها خود به صورت شاخه ای مجزا از فن و هنر در آمد و قالی های بهشتی را در سرزمین های اسلامی شکل داد که بستر خانه های بیانی و خشتی را به بهشت مبدل می کرد.

یکی دیگر ار هنرهای که می تواند پیرامون فرهنگ رنگ در جوامع اسلامی کمک شایانی کند، قالی ها است. هرچند بسیاری از این آثار به دلیل آسیب پذیری در طول تاریخ از میان رفته و به دست ما نرسیده است، اما توصیفات آنها در منابع ادبی به اجمال آمده است.

همین بینش از رنگها در سفالینه های اسلامی نیز دیده می شود؛ از قرن سوم طیف محدود رنگ های دوران ساسانی، جای خود را به مجموعه ای از ظروف سفالین با لعاب بسیار مزین داد. درخشش و جلای مشهود بافته های مصری همتای خود را در ظروف سفالین زرین فام و کاشی های مزین به لایه ای نازک از لعاب زرین فام یافت که با کوره بردن (پخت) مجدد سفالینه روی لعابی معمولا سفید تثبیت می شد. این شیوه تزئین رواج فراوان داشت؛ از مصر ، عراق ، ایران وسوریه گرفته تا اسپانیا. سنت های گوناگون سفالگری جهان اسلام نمایانگر اوجی فنی و هنری است و بسیار طبیعی است که دامنه نفوذ آن مرزهای سرزمین های اسلام را درنوردیده به بیزانس و ایتالیا (رم آن روزگار) رسیده باشد.

مواد صناعات دیگر نیز تاکیدات فراوان بر رنگ را نشان می دهد. تا قرن پنجم صناعت شیشه گیری مُهرکنی و برجسته کاری را به مرتبه ای والا رسانده بود. ظاهرا در آغاز شیشه را شکلی مصنوعی از سنگ باور (کوارتز بی رنگ) می شمردند که در تولید آن بسیار ماهر بودند اما به همین علت به گرته برداری از آن در تزئین اشیای شیشه ای بی رنگ می پرداختند. در قرن سوم نخستین آبگینه های رنگی برجسته کاری شده از راه رسیدند. سرانجام در قرن های هفتم و هشتم در سوره و مصر با زراندازی و ساخت میناهای الوان بر تزئین تسلط کامل یافتند. به ویژه این جنبه از تزئین آبگینه بود که الهام بخش صناعت کاران ونیز شد تا جایی که سرانجام موفق به رقابتی موفقیت آمیز به آن شدند.

فلز به نسبت آبگینه کمتر مناسب تزئین با استفاده از رنگ بود، هرچند بعضا دوگانگی رنگ و زمینه را در دوره بیزانسی با ترصیع برنج با نقره نشان می دادند و صنعت گران ساسانی نیز در موارد بسیار به سیاه قلم کاری قطعات سیمین می پرداختند. از حدود قرن دوم تا قرن یازدهم سیاه قلم کاری نقره به شکلی محدود در ایران صورت می گرفت در حالی که ترصیع برنج و مفرغ از میانه قرن ششم تا قرن هشتم در ایران ، موصل، سوریه و مصر شکوفای واقعی را تجربه کرد. با افزودن ماده ای سیاه که تا کنون شناسایی نشده و می تواند نوعی خمیر یا مرکب قلم زنی باشد برای مرصع کاری مس، نقره یا طلا طیفی از رنگ به دست می آمد که تعداد آن به چهار می رسد. با این همه با روح ترین و فامگین ترین شیوه های فلزکاری – یعنی مینای خانه خانه – ظاهرا در مقیاسی کوچک در جواهرسازی مصر دوران فاطمی و اسپانیای تحت حکومت امویان؛ و دوره ناصریان اسپانیا برای ساخت زیورهای ارزان ، یراق اسب و سلاح به کار گرفته می شد. شاید صناعت میناکاری نیز چون ترکیب مرقع با مهره موزائیک (معرق کاری فرنگی) بیش از آن با حامیان بیزانسی ارتباط داشت که حامیان مسلمان را به خود جلب کند.

نگارگری به ویژه در ایران قرن های نهم و دهم هجری، بدان می پرداختند و در سطحی نازل تر، نگارگری ترکیه در قرن دهم و دوازدهم برهانی دیگر در اثبات این حساسیت نسبت به رنگ ها را در اختیار  می گذارد. صلابت بسیاری رنگ های ناب و معدودی رنگ های ترکیبی در فضای محدود صفحات نسخه ها به ندرت همتایی یافته و می یابند. برخلاف این استفاده ، طراحی خطی و نقاشی های دارای سایه رنگ های ظریف در ادوار متقدم چندان پرورش نیافت و بعدها هم تحت تاثیر چین به صورت شکلی از طرح های چینی وار نشو و نما یافت. وقتی سرانجام این نوع نقاشی در ایران میانه قرن دهم ظهوری عام تر، به شکل یک بیان هنری جدید یافت، به ویژه در قرن یازدهم، این تحول به افول هنر نگارگری درایران منتهی شد.4

در میان انواع هنر اسلامی، شاید بیشترین جلوه های رنگ را بتوان در هنر معماری اسلامی یافت که با توجه به اهمیت و گستردگی ویژگی های رنگ در هنر کاشی کاری، تقسیمات هندسی و جلوه های تزئینی، در مقاله ای جداگانه به این مبحث خواهیم پرداخت.

پی نوشت:
1- S.D.Goitein
2- Couches
3- هنر در جهان اسلام، ریچارد اتینگهاوزن
44- همان

منبع:تبیان